Nadciąga kryzys? Unijne służby apelują: przygotuj się, zanim będzie za późno

Unia Europejska wkracza w nową erę przygotowań obronnych, wprowadzając radykalną strategię kryzysową, która fundamentalnie zmienia sposób myślenia o bezpieczeństwie cywilnym na kontynencie i po raz pierwszy w historii integracji europejskiej nakłada na zwykłych obywateli bezpośrednią odpowiedzialność za przygotowanie się na potencjalne scenariusze wojenne lub kryzysowe.

Fot. Warszawa w Pigułce

Komisja Europejska opublikowała bezprecedensowy dokument strategiczny zatytułowany Unia Gotowości, który zawiera bezpośredni apel do wszystkich czterystu pięćdziesięciu milionów mieszkańców Wspólnoty o natychmiastowe utworzenie domowych zapasów żywności, wody pitnej oraz podstawowych leków, które pozwolą każdemu gospodarstwu domowemu przetrwać minimum siedemdziesiąt dwie godziny w całkowitej izolacji od zewnętrznego wsparcia państwowego czy komercyjnego.

Ta rewolucyjna zmiana doktrynalna odzwierciedla dramatyczne pogorszenie oceny bezpieczeństwa Europy przez unijnych urzędników oraz rosnące przekonanie, iż kontynent stoi w obliczu konwergencji zagrożeń militarnych, hybrydowych i naturalnych o skali niespotykanej od czasów drugiej wojny światowej.

Nowa strategia oznacza całkowite odejście od tradycyjnego modelu europejskiego reagowania kryzysowego, który przez dziesięciolecia opierał się na założeniu, iż instytucje państwowe i międzynarodowe będą w stanie zapewnić ochronę i wsparcie dla ludności cywilnej w każdych okolicznościach kryzysowych, niezależnie od ich charakteru czy intensywności. w tej chwili Bruksela otwarcie przyznaje, iż ta koncepcja okazała się nieadekwatna w obliczu współczesnych zagrożeń i bezpośrednio przenosi część odpowiedzialności za przetrwanie kryzysów na barki zwykłych obywateli, czyniąc ich aktywnymi uczestnikami systemu obronności narodowej i europejskiej.

To fundamentalne przekształcenie filozofii bezpieczeństwa wynika z narastających obaw europejskich ekspertów ds. bezpieczeństwa wobec podatności kontynentu na szerokie spektrum zagrożeń konwencjonalnych i hybrydowych, szczególnie tych pochodzących bezpośrednio z Federacji Rosyjskiej oraz innych wrogich podmiotów państwowych i pozapaństwowych aktywnych w regionie.

Geneza tej dramatycznej zmiany strategicznej sięga szeregu traumatycznych doświadczeń, które dotknęły Europę w ostatnim pięcioleciu i obnaży krytyczne słabości w dotychczasowych systemach przygotowania kryzysowego i reagowania na zagrożenia w państwach członkowskich. Pandemia COVID-19 ujawniła katastrofalne braki w europejskich łańcuchach dostaw podstawowych produktów medycznych, żywnościowych i przemysłowych, demonstrując, jak gwałtownie nowoczesne społeczeństwa mogą zostać pozbawione dostępu do towarów uważanych za oczywiste, oraz pokazując, iż systemy just-in-time, które charakteryzują współczesną gospodarkę, mogą stać się śmiertelną pułapką w sytuacjach kryzysowych wymagających natychmiastowej dostępności zasobów strategicznych.

Równolegle, katastrofalne powodzie, bezprecedensowe pożary lasów oraz inne ekstremalne zjawiska pogodowe związane ze zmianami klimatycznymi stają się coraz częstsze i bardziej niszczycielskie, regularnie paraliżując funkcjonowanie całych regionów i pozostawiając tysiące ludzi bez dostępu do podstawowych usług przez tygodnie, a czasem miesiące.

Najważniejszym jednak czynnikiem motywującym wprowadzenie nowej strategii gotowości była rosyjska inwazja na Ukrainę, która radykalnie zmieniła europejski krajobraz bezpieczeństwa i stworzyła największe zagrożenie militarne dla kontynentu od zakończenia zimnej wojny, jednocześnie demonstrując, jak gwałtownie względnie stabilna sytuacja geopolityczna może przerodzić się w pełnoskalowy konflikt zbrojny z dramatycznymi konsekwencjami dla ludności cywilnej.

Ta wojna pokazała również, jak nowoczesne konflikty wykorzystują wyrafinowane cyberataki wymierzone w infrastrukturę krytyczną jako integralne narzędzie prowadzenia działań wojennych, zmuszając europejskich urzędników do przewartościowania tradycyjnych koncepcji bezpieczeństwa i przyjęcia bardziej kompleksowego podejścia do ochrony społeczeństw przed wielowymiarowymi zagrożeniami hybrydowymi.

Szczególną uwagę w nowym dokumencie strategicznym poświęcono rosnącemu zagrożeniu operacjami sabotażowymi, podpaleniami oraz atakami na strategiczną infrastrukturę europejską, które europejscy analitycy bezpieczeństwa identyfikują jako szczególnie niebezpieczne formy działań wrogich, mieszczące się w szerszej kategorii wojny hybrydowej wymierzonej przeciwko państwom członkowskim Unii Europejskiej. Te operacje, które nie osiągają formalnego poziomu konwencjonalnych działań wojskowych i często są przeprowadzane przez podmioty działające z ukrycia lub pod fałszywą flagą, mają na celu systematyczną destabilizację europejskich społeczeństw poprzez podważanie zaufania publicznego do instytucji państwowych oraz demonstrowanie bezsilności rządów wobec zagrożeń dla bezpieczeństwa obywateli.

Taktyki te koncentrują się szczególnie na atakach przeciwko oczyszczalniom wody, sieciom energetycznym, systemom komunikacyjnym oraz węzłom transportowym, potencjalnie pozbawiając miliony ludzi dostępu do podstawowych usług życiowych przez okresy wystarczająco długie, aby wywołać społeczny chaos i polityczną niestabilność.

Rdzeń nowej europejskiej strategii gotowości cywilnej stanowi konkretne zalecenie, aby każde gospodarstwo domowe na terytorium Unii Europejskiej natychmiast przystąpiło do budowania i utrzymywania siedemdziesięciodwugodzinnego zapasu awaryjnego obejmującego wszystkie produkty niezbędne do podstawowego przetrwania w warunkach izolacji od zewnętrznych źródeł wsparcia. Ten trzydniowy okres został określony przez europejskich planistów kryzysowych jako czas krytyczny, który zwykle reprezentuje absolutne minimum potrzebne służbom ratunkowym, wojskowym i administracyjnym na zmobilizowanie skutecznej, skoordynowanej odpowiedzi na poważne kryzysy o charakterze lokalnym, regionalnym czy choćby międzynarodowym.

Szczegółowe wytyczne opracowane przez Komisję Europejską precyzują, iż domowe zapasy awaryjne powinny obejmować żywność o długim terminie przydatności do spożycia, taką jak różnorodne konserwy mięsne i warzywne, suszoną fasolę, soczewicę, ryż, makaron oraz inne produkty zbożowe, które mogą być przechowywane przez miesiące bez utraty wartości odżywczych czy bezpieczeństwa sanitarnego.

Równie krytyczna jak żywność jest kwestia zapewnienia dostępu do czystej wody pitnej, dlatego europejskie zalecenia kryzysowe określają minimum trzy litry wody na osobę dziennie jako podstawową normę przetrwania, co oznacza, iż przeciętna czteroosobowa rodzina powinna utrzymywać zapas co najmniej trzydziestu sześciu litrów wody pitnej przeznaczonej wyłącznie na cele awaryjne.

Poza podstawową żywnością i wodą, domowe zestawy kryzysowe powinny zawierać wszystkie niezbędne leki stosowane przewlekle przez członków gospodarstwa domowego, podstawowe środki pierwszej pomocy umożliwiające leczenie drobnych urazów i chorób, radioodbiorniki zasilane bateriami zapewniające dostęp do oficjalnych komunikatów w sytuacji awarii sieci elektroenergetycznej oraz alternatywne źródła oświetlenia, takie jak latarki LED czy świece, które pozwolą na funkcjonowanie w ciemności przez co najmniej trzy doby.

Pilność wprowadzenia tych środków przygotowawczych podkreślają alarmujące wyniki najnowszych badań przeprowadzonych przez Eurobarometr, które ujawniły, iż około połowa wszystkich obywateli Unii Europejskiej znalazłaby się w dramatycznej sytuacji bez dostępu do podstawowej żywności i czystej wody pitnej już po upływie zaledwie trzech dni zakłóceń w normalnym funkcjonowaniu systemów dostaw komercyjnych i usług publicznych.

Ta katastrofalna podatność na relatywnie krótkie przerwy w dostawach jest szczególnie widoczna w gęsto zaludnionych obszarach metropolitalnych, gdzie mieszkańcy zwykle utrzymują minimalne zapasy żywności w swoich mieszkaniach i w ogromnym stopniu polegają na funkcjonowaniu skomplikowanych systemów logistycznych opartych na filozofii dostaw just-in-time, które zapewniają stały przepływ towarów podstawowych, ale jednocześnie są wyjątkowo wrażliwe na jakiekolwiek zakłócenia czy przerwy w funkcjonowaniu.

W pionierskim podejściu do budowania długoterminowej odporności społecznej na kryzysy, Komisja Europejska zaleciła również fundamentalną reformę europejskich systemów edukacyjnych poprzez włączenie kompleksowej edukacji w zakresie gotowości kryzysowej do obowiązkowych programów nauczania we wszystkich szkołach podstawowych i średnich w państwach członkowskich.

Te ambitne inicjatywy edukacyjne miałyby systematycznie uczyć uczniów w każdym wieku, jak adekwatnie reagować na różne rodzaje alarmów i sygnałów ostrzegawczych, jakie konkretne działania podejmować w pierwszych, krytycznych godzinach rozwoju sytuacji kryzysowej oraz jak skutecznie wspierać najbardziej wrażliwych członków swojej społeczności, w tym osoby starsze, niepełnosprawne czy przewlekle chore, którzy mogą potrzebować dodatkowej pomocy podczas ewakuacji lub ukrycia. Dzięki systematycznemu wpajaniu tych kluczowych kompetencji od najmłodszych lat, europejscy urzędnicy mają ambicję stworzenia całych pokoleń obywateli, którzy w sytuacjach kryzysowych zachowają spokój, zdolność logicznego myślenia i efektywnego działania, zamiast poddawać się panice, która może dodatkowo komplikować działania ratunkowe i zwiększać liczbę ofiar.

Strategia Unia Gotowości wykracza jednak daleko poza indywidualną gotowość obywateli i nakreśla program gigantycznych inwestycji infrastrukturalnych zaprojektowanych z myślą o podwójnym zastosowaniu, łączącym potrzeby cywilne w czasie pokoju z wymogami wojskowymi w sytuacjach kryzysowych czy konfliktowych. Nowe europejskie sieci transportowe miałyby być konstruowane i modernizowane nie tylko w celu maksymalnej optymalizacji codziennego handlu międzynarodowego i krajowego, ale również z uwzględnieniem możliwości szybkiej, masowej ewakuacji ludności cywilnej z regionów zagrożonych oraz sprawnego rozmieszczenia sił zbrojnych NATO i poszczególnych państw członkowskich w sytuacjach wymagających natychmiastowej reakcji militarnej.

Podobnie, europejskie systemy komunikacyjne miałyby być wzmacniane poprzez budowanie wielu poziomów redundancji oraz implementację zaawansowanych środków wzmacniających odporność na sabotaż, które pozwolą im funkcjonować choćby po celowych atakach militarnych, cybernetycznych czy fizycznych wymierzonych w infrastrukturę krytyczną.

Komisja Europejska zobowiązała się do przydzielenia znaczących środków finansowych poprzez różnorodne mechanizmy budżetowe i pozabudżetowe Unii na wsparcie tych strategicznych inicjatyw zwiększających odporność infrastruktury kontynentu, choć dokładne kwoty i harmonogramy wydatkowania będą zależeć od negocjacji z państwami członkowskimi w ramach przyszłych wieloletnich ram finansowych. Szczególny priorytet w alokacji środków otrzyma wzmocnienie infrastruktury krytycznej przed zagrożeniami zarówno fizycznymi, jak i cybernetycznymi, co obejmuje masowe inwestycje w zwiększoną ochronę zakładów produkcji i dystrybucji energii elektrycznej, oczyszczalni wody pitnej i ściekowej, szpitali oraz strategicznych węzłów sieci telekomunikacyjnych.

Państwa członkowskie otrzymają zachętę finansową do przeprowadzania kompleksowych, systematycznych ocen podatności swojej infrastruktury krytycznej na różne scenariusze zagrożeń oraz do wdrażania najnowocześniejszych środków bezpieczeństwa, w tym zaawansowanych systemów monitorowania wykorzystujących sztuczną inteligencję, wielopoziomowych barier fizycznych oraz zaawansowanych zabezpieczeń cybernetycznych zdolnych do obrony przed atakami sponsorowanymi przez państwa.

Jeden z najbardziej ambitnych elementów nowej strategii obejmuje utworzenie specjalistycznego, ogólnounijnego mechanizmu szybkiego reagowania kryzysowego, który będzie zdolny do udzielania natychmiastowej, skoordynowanej pomocy w sytuacjach, gdy zagrożenia przekraczają możliwości pojedynczych państw członkowskich lub gdy charakter kryzysu wymaga międzynarodowej koordynacji działań ratunkowych, logistycznych czy militarnych. Ten mechanizm będzie łączył zasoby cywilne i wojskowe wszystkich państw członkowskich oraz będzie mógł być aktywowany w trybie przyspieszonym w przypadku ataków terrorystycznych, klęsk żywiołowych o dużej skali, cyberataków na infrastrukturę krytyczną czy konwencjonalnych ataków militarnych wymierzonych w terytorium Unii Europejskiej.

Niemcy wyłoniły się jako bezsprzeczny lider w praktycznym wdrażaniu nowych europejskich standardów gotowości kryzysowej, co znalazło odzwierciedlenie w niedawnej, kompleksowej aktualizacji niemieckiej Ramowej Dyrektywy dla Obrony Całościowej, która stanowi jeden z najbardziej zaawansowanych dokumentów planowania kryzysowego w Europie. Ten szczegółowy, wielostronicowy dokument definiuje precyzyjne protokoły postępowania dla wszystkich poziomów administracji rządowej, przedsiębiorstw strategicznych oraz zwykłej ludności cywilnej w przypadku wybuchu konfliktu zbrojnego na terytorium europejskim lub w jego bezpośrednim sąsiedztwie.

Niemiecka minister spraw wewnętrznych Nancy Faeser wielokrotnie podkreślała w swoich publicznych wystąpieniach absolutną konieczność implementacji tego typu przygotowań, nie ukrywając przy tym, iż głównym czynnikiem motywującym te działania jest potencjalna agresja rosyjska wymierzona bezpośrednio w państwa NATO i Unii Europejskiej.

Niemiecki model przygotowań kryzysowych został uznany przez Komisję Europejską za wzorcowy i inne państwa członkowskie otrzymały formalne zalecenie, aby pójść za przykładem Berlina i przeprowadziły kompleksową modernizację swoich narodowych ram reagowania kryzysowego zgodnie z nowymi standardami europejskimi. To zalecenie obejmuje nie tylko aktualizację planów ewakuacji i procedur komunikacji kryzysowej, ale także fundamentalną reorganizację systemów magazynowania strategicznych rezerw państwowych, modernizację systemów ostrzegania ludności oraz wzmocnienie koordynacji między agencjami cywilnymi a strukturami wojskowymi w kontekście reagowania na zagrożenia hybrydowe i konwencjonalne.

Inicjatywa Unia Gotowości reprezentuje równie radykalną zmianę w sposobie komunikowania przez europejskich przywódców z opinią publiczną na temat potencjalnych zagrożeń bezpieczeństwa kontynentu i poszczególnych państw członkowskich. W przeciwieństwie do wcześniejszych dekad, kiedy urzędnicy regularnie bagatelizowali różne rodzaje ryzyka, aby uniknąć niepotrzebnego alarmowania społeczeństw i zachować społeczną stabilność, obecne kierownictwo Unii Europejskiej przyjmuje znacznie bardziej przejrzyste, realistyczne podejście do komunikacji kryzysowej, które opiera się na założeniu, iż dobrze poinformowani, przygotowani obywatele stanowią znacznie większą wartość dla bezpieczeństwa narodowego niż społeczeństwa pozostające w ignorancji co do realnych zagrożeń.

Ta strategiczna zmiana w komunikacji publicznej odzwierciedla gorzkie lekcje wyciągnięte podczas pandemii COVID-19, kiedy to niejasne, często sprzeczne komunikaty rządowe czasami dramatycznie podważały publiczne zaufanie do władz oraz przestrzeganie wprowadzanych środków nadzwyczajnych, co ostatecznie wydłużyło kryzys i zwiększyło jego społeczne i ekonomiczne koszty.

Międzynarodowi analitycy bezpieczeństwa w większości z uznaniem przyjęli nowe, proaktywne podejście Unii Europejskiej do przygotowań kryzysowych, choć jednocześnie część ekspertów zakwestionowała, czy zalecane przez Brukselę trzydniowe zapasy domowe będą rzeczywiście wystarczające w przypadku poważniejszych kryzysów o charakterze regionalnym czy międzynarodowym. Krytycy tego podejścia wskazują na liczne historyczne przykłady kryzysów, w których skuteczne działania naprawcze trwały znacznie dłużej niż siedemdziesiąt dwie godziny, szczególnie w przypadkach obejmujących rozległe, systematyczne uszkodzenia infrastruktury energetycznej, komunikacyjnej czy transportowej, które mogą wymagać tygodni lub choćby miesięcy na pełne przywrócenie funkcjonalności.

Dodatkowe krytyki koncentrują się wokół obaw dotyczących znacznego obciążenia finansowego, jakie tego typu systematyczne przygotowania awaryjne nakładają na gospodarczo wrażliwe gospodarstwa domowe, szczególnie te z niskimi dochodami, których budżety mogą nie pozwalać na finansowanie dodatkowych zapasów żywności, wody i sprzętu bez rezygnacji z innych podstawowych potrzeb.

Część analityków sugeruje, iż europejskie rządy powinny rozważyć wprowadzenie systemów subsydiów czy ulg podatkowych na zakup podstawowych zapasów awaryjnych, aby zapewnić rzeczywiście powszechną gotowość kryzysową niezależnie od statusu ekonomicznego obywateli. Takie rozwiązania mogłyby obejmować vouchery na produkty długoterminowego przechowywania, zwolnienia podatkowe od zakupów sprzętu awaryjnego czy choćby bezpłatną dystrybucję podstawowych zestawów przetrwania dla gospodarstw domowych o najniższych dochodach. Bez tego typu wsparcia finansowego istnieje ryzyko, iż nowa strategia gotowości może tworzyć dodatkowy podział społeczny między tymi, którzy stać na przygotowanie się na kryzysy, a tymi, którzy będą zmuszeni polegać wyłącznie na pomocy państwowej w sytuacjach awaryjnych.

Mimo tych debat i kontrowersji, wśród europejskich specjalistów ds. bezpieczeństwa istnieje bardzo szeroki konsensus co do tego, iż kontynent europejski rzeczywiście stoi w obliczu wyjątkowo niebezpiecznej konwergencji zagrożeń o charakterze bezprecedensowym w powojennej historii Europy. Kombinacja przyspieszającej niestabilności klimatycznej, narastających napięć geopolitycznych z uczestnictwem mocarstw nuklearnych, rosnących wrażliwości technologicznych nowoczesnych społeczeństw oraz strukturalnych niedoborów strategicznych zasobów tworzy niezwykle złożony, wielowymiarowy krajobraz ryzyka, który wymaga kompleksowego przygotowania równoczesnego na poziomie rządowym, regionalnym, lokalnym oraz indywidualnym. Ta nowa rzeczywistość bezpieczeństwa wymaga od europejskich społeczeństw fundamentalnej zmiany mentalności – od pasywnego polegania na ochronie państwowej do aktywnego uczestnictwa w budowaniu odporności społecznej na różnorodne scenariusze kryzysowe.

Proces wdrażania strategii Unia Gotowości w poszczególnych państwach członkowskich będzie prawdopodobnie różnił się znacznie w zależności od lokalnych tradycji planowania kryzysowego, dostępnych zasobów finansowych oraz społecznej akceptacji dla tego typu inicjatyw przygotowawczych. Kraje takie jak Finlandia czy Szwajcaria, które mają długą tradycję cywilnej obrony i społecznej gotowości kryzysowej, prawdopodobnie będą mogły stosunkowo łatwo dostosować swoje istniejące systemy do nowych europejskich standardów. Z drugiej strony, państwa, które przez dekady polegały głównie na sojuszniczej ochronie militarnej bez inwestowania w cywilne przygotowania kryzysowe, mogą potrzebować znacznie więcej czasu i środków na budowanie niezbędnych zdolności oraz przekonanie swoich społeczeństw do konieczności indywidualnych przygotowań.

Kluczowe dla sukcesu całej inicjatywy będzie to, jak skutecznie europejskie rządy będą potrafiły komunikować potrzebę tych przygotowań bez wywoływania społecznej paniki czy nadmiernego pesymizmu co do przyszłości bezpieczeństwa kontynentu. Urzędnicy Komisji Europejskiej wielokrotnie podkreślali, iż celem strategii Unia Gotowości nie jest wywołanie alarmu czy strachu wśród obywateli, ale raczej budowanie uzasadnionego zaufania do zdolności europejskich społeczeństw do radzenia sobie z przyszłymi kryzysami poprzez rozsądne środki ostrożności i systematyczny rozwój podstawowych umiejętności reagowania kryzysowego na poziomie indywidualnym i społecznym.

Długoterminowym celem tej historycznej inicjatywy, zgodnie z oficjalnymi dokumentami Komisji Europejskiej, jest stworzenie Europy, która będzie w stanie utrzymywać swoją podstawową stabilność polityczną, ekonomiczną i społeczną choćby w obliczu ekstremalnej presji wywieranej przez wrogie działania państwowe, katastrofy naturalne czy inne scenariusze kryzysowe o dużej skali. Ta wizja odpornego, przygotowanego społeczeństwa europejskiego zakłada budowanie umiejętności absorpcji różnorodnych wstrząsów bez popadania w chaos społeczny, załamanie ekonomiczne czy polityczną destabilizację, które mogą być wykorzystywane przez wrogów Europy do osiągania swoich strategicznych celów bez konieczności prowadzenia konwencjonalnych działań wojennych.

Nadchodzące miesiące i lata pokażą, na ile skutecznie poszczególne państwa członkowskie będą potrafiły przekładać te ambitne zalecenia formułowane na poziomie unijnym na konkretne, praktyczne polityki krajowe oraz programy wsparcia dla obywateli, a także jak chętnie i masowo europejscy obywatele przyjmą swoją nową rolę aktywnych uczestników w systemie gotowości kryzysowej, zamiast pozostawać biernymi odbiorcami ochrony państwowej. Co pozostaje już dziś całkowicie jasne, to fundamentalna zmiana w sposobie myślenia europejskich przywódców o bezpieczeństwie kontynentu – nie postrzegają oni już poważnych kryzysów jako odległych, hipotetycznych możliwości wymagających jedynie teoretycznego planowania, ale jako realne, prawdopodobne scenariusze wymagające natychmiastowego, systematycznego i bardzo szczegółowego przygotowania na wszystkich poziomach społeczeństwa europejskiego.