16 grudnia 1935 r. rozstrzygnięto konkurs na projekt architektoniczny obserwatorium meteorologiczno-astronomicznego na górze Pop Iwan w paśmie Czarnohory. Inwestycję planowano w odległym krańcu Polski, tuż przy ówczesnej granicy z Czechosłowacją i kilkanaście kilometrów od granicy z Rumunią. Obiekt miał pełnić funkcje obserwatorium meteorologicznego, pracującego głównie na potrzeby lotnictwa, a docelowo także służyć jako obserwatorium astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego.
Koncepcja wybudowania stacji zamiejscowej Obserwatorium Astronomicznego UW zrodziła się po pierwszej wojnie światowej. Budynek przy Alejach Ujazdowskich coraz mniej nadawał się do prowadzenia obserwacji astronomicznych. Poszukiwania nowego obiektu zbiegły się ze staraniami Zarządu Głównego Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (LOPP), który zaproponował zorganizowanie oddziału astronomicznego UW w planowanym obserwatorium meteorologicznym. Zamierzano je zbudować w Karpatach Wschodnich w paśmie Czarnohory. W tym czasie w Polsce nie istniało jeszcze obserwatorium wysokogórskie (budowa mniejszego obserwatorium na Kasprowym Wierchu rozpoczęła się w 1936 r.). Prof. Michał Kamieński, dyrektor Obserwatorium Astronomicznego UW przyjął propozycję LOPP i wyznaczył do kontaktów z tą organizacją dr. Jana Gadomskiego, który przeprowadził wizję lokalną i zaangażował się w budowę.
Wśród inicjatorów budowy Obserwatorium w Czarnohorze był gen. broni inż. Leon Berbecki, prezes Zarządu głównego LOPP. Głównym argumentem przemawiającym za budową obserwatorium było zapewnienie informacji dla kontroli ruchu lotniczego. W zamyśle Zarządu Głównego Ligi Obrony Powietrznej i Przeciwgazowej (LOPP), wspieranego przez Państwowy Instytut Meteorologiczny, obserwatorium miało podawać wiadomości pogodowe z najbardziej wysuniętego na południowy wschód krańca II Rzeczypospolitej. Przewidywano tez w obserwatorium miejsce dla posterunku Straży Granicznej.
Prezes ZG LOPP gen. Leon Berbecki w swoim gabinecie (fot.: Narodowe Archiwum Cyfrowe)Pomysł, który miał swoich promotorów w kręgach Towarzystwa Przyjaciół Huculszczyzny z ministrem spraw wojskowych gen. bryg. Tadeuszem Kasprzyckim na czele, uzyskał też akceptację Państwowej Rady Ochrony Przyrody. prawdopodobnie jedną z przesłanek znacznej inwestycji w tym odległym zakątku Polski był też pomysł na impuls rozwojowy dla Huculszczyzny, która stała się „oczkiem w głowie” prominentnych przedstawicieli sanacyjnych elit. W związku ze śmiercią marszałka Józefa Piłsudskiego w maju 1935 r. traktowano tę budowę także jako pomnik ku czci zmarłego przywódcy. Ustalono, iż Obserwatorium powstanie z fundacji LOPP, dysponującej znacznymi funduszami ze składek społecznych.
Konkurs
W lecie Zarząd Główny LOPP ogłosił konkurs otwarty na projekt Pierwszego Wysokogórskiego Obserwatorium Meteorologiczno-Astronomicznego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego. Pierwsze dwa projekty omówiono na konferencji 29 października 1935 r., w której wzięli udział gen. Leon Berbecki, minister spraw wojskowych gen. dyw. Tadeusz Kasprzycki, szef Departamentu Budownictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych płk. inż. Leopold Toruń oraz zaproszeni członkowie SARP z prof. inż. arch. Bohdanem Pniewskim na czele. Uznano, iż żaden z dwóch nadesłanych projektów nie był dostatecznie zharmonizowany z przyrodą Czarnohory.
Postanowiono rozpisać konkurs ograniczony. Do nadesłania projektów zaproszono arch. Edmunda Michalskiego, Stefana Listowskiego, Jerzego Woyzbuna oraz dwa zespoły reprezentujące Biuro Planów Regionalnych Podhala i Huculszczyzny: Jana Cybulskiego i Zygmunta Skibniewskiego oraz Kazimierza Marczewskiego i Jana Pohoskiego. Termin składania prac konkursowych ustalono na 15 grudnia 1935 r. na godz. 17. W założeniach konkurs miał wyłonić projekt w sposób najbardziej racjonalny godzący funkcjonalność obiektu przeznaczonego dla celów naukowych z otaczającą go przyrodą. Połowę punktów przewidziano za bryłę budynku i jej zharmonizowanie z otoczeniem. Zakładano umieszczenie dwóch platform obserwacyjnych – astronomicznej i meteorologicznej o określonej odległości, kierunku i wzniesieniu ponad wysokość szczytu.
Prace zostały złożone na ręce sędziego referenta sądu konkursowego inż. Jana Chmielewskiego. Komisja fachowa – inż. Jan Chmielewski i inż. Romuald Gutt z ramienia SARP oraz prof. Pniewski z ramienia LOPP – przez 11 godzin, do godz. 5 rano oceniała prace. W sądzie konkursowym zasiedli minister Kasprzycki – formalnie z ramienia Towarzystwa Przyjaciół Huculszczyzny, gen. Berbecki i prof. Pniewski z ramienia LOPP, inżynierowie arch. Chmielewski i Gutt z ramienia SARP, główny konserwator Jerzy Remer z ramienia Państwowej Rady Ochrony Przyrody (w prasie wzmiankowano też obecność inż. Rauera z ramienia Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego).
Na posiedzeniu 16 grudnia, po trzygodzinnej dyskusji, sąd konkursowy zaakceptował w całości wnioski przedstawione przez komisję fachową, proponując do realizacji projekt, którego wybór prawdopodobnie nie był zaskoczeniem. Jego autorami byli Jan Pohoski – urodzony w 1899 r. w Dubnie na Wołyniu, zasłużony działacz niepodległościowy, ówcześnie wiceprezydent Warszawy oraz Kazimierz Marczewski (ur. w 1903 r. w Gdańcówce k. Krzywego Rogu) – absolwent Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej. Wyniki konkursu gen. Berbecki przedstawił Zarządowi Głównemu LOPP 17 grudnia i zostały one jednogłośnie zaakceptowane.
Wyniki
Projekt Kazimierza Marczewskiego i Jana Pohoskiego uznano za najlepiej zharmonizowany z otoczeniem, dzięki adekwatnej skali bryły budynku i racjonalnemu rozwiązaniu planu i przekroju w odniesieniu do rzeźby terenu. Komisja doceniła bryłę, której „prostota, choćby prymitywizm, komponuje się doskonale z surowym zarysem pasma Czarnohory”. Doceniono wcięcie budynku w teren, co pozwoliło uzyskanie mniejszej wysokości przy zachowaniu wymaganego wzniesienia platformy astronomicznej ponad szczytem. Wskazywano na korzystne usytuowanie pomieszczeń gospodarczych i stworzenie zacisznego podwórka.
Drugie miejsce zajęła praca Cybulskiego i Skibniewskiego, trzecie miejsce: praca Listowskiego, na czwartym miejscu sklasyfikowano prace Michalskiego i Woyzbuna.
Realizacja
Już podczas rozstrzygnięć konkursowych zapowiedziano, iż plany wykonawcze zostaną ukończone już w marcu 1936 r., aby wiosną rozpocząć budowę. Obserwatorium zostało w ciągu dwóch lat zbudowane według nieznacznie tylko zmodyfikowanego, zwycięskiego projektu. Budynek miał kształt odwróconej litery „L”, przy czym u wierzchołka litery, od strony południowej, znajdowała się rotunda z kopułą astronomiczną. W budynku znajdowały się 43 pomieszczenia i 57 okien. Ze względu na warunki klimatyczne zaprojektowano ściany o grubości od 1 do 2,5 m. (na zewnątrz z miejscowego piaskowca, wewnątrz ceglane), izolowane były termicznie warstwą impregnowanego korka.
Na głównym poziomie powstał obszerny hall, mieszkanie kierownika i pokoje mieszkalne, pierwsze piętro zajmowały m.in. jadalnia i świetlica, biuro, pokoje gościnne, a także pomieszczenie z łącznością radiową. Na najwyższej kondygnacji była sala z instrumentami meteorologicznymi. Na dwóch najniższych piętrach umieszczono akumulatorownię z agregatami na mazut, kotłownię i inne pomieszczenia gospodarcze.
Obserwatorium uzyskało własną instalację elektryczną i centralne ogrzewanie, ale nie zapewniono własnego ujęcia wody, gdyż w ostatnim etapie odstąpiono od budowy rurociągu do odległego o kilkaset metrów źródła. W okresie zimy wodę pozyskiwano z topienia śniegu, ale latem wodę noszono manualnie. Mimo tej niedogodności, po zainstalowaniu urządzeń pomiarowych i obserwacyjnych, był to najnowocześniejszy tego typu obiekt w Polsce i jeden z najnowocześniejszych w Europie.
Obserwatorium a Uniwersytet Warszawski
Kolejne etapy budowy przybliżymy przy okazji rocznicy wmurowania kamienia węgielnego (5 września 1936 r.) i otwarcia Obserwatorium (29 lipca 1938 r.) W tym miejscu warto jednak zaznaczyć, iż jeszcze w roku akademickim 1935/1936 Senat Uniwersytetu Warszawskiego podjął uchwałę, sankcjonującą „organiczny związek” inwestycji z UW. W obu wymienionych wyżej uroczystościach UW reprezentował prof. Michał Kamieński, dyrektor Obserwatorium Astronomicznego UW. Zabrakło jednak woli większego zaangażowania finansowego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Budowę obserwatorium sfinansował LOPP z funduszy, które zgromadzone były w dużej mierze ze składek społecznych. Obsługę obiektu finansował także Państwowy Instytut Meteorologiczny. LOPP zapewniał fundusze na utrzymanie obserwatorium astronomicznego aż do 1939 r.
Rektor UW prof. Włodzimierz Antoniewicz wysłał po otwarciu Obserwatorium list do gen. Berbeckiego, w którym dziękował za przychylność i informował, iż pracownicy obserwatorium warszawskiego z entuzjazmem i zapałem przyjęli wiadomość o możliwości pracy „w tak wspaniale urządzonym Obserwatorium”. Sprawa oficjalnego przejęcia części astronomicznej obiektu przez UW stanęła na posiedzeniu Rady Wydziału Matematyczno-Filozoficznego dopiero 1 września 1939 r. Uchwała akceptująca placówkę jako filię obserwatorium UW została przegłosowana, ale w warunkach wojennych nie doczekała się realizacji.
Autorzy zwycięskiego projektu: Kazimierz Marczewski (z lewej) i Jan Pohoski (źródło: NAC)
Współautor projektu Jan Pohoski w czerwcu 1940 r. został rozstrzelany przez Niemców w Palmirach (jego kolega z SARP Romuald Gutt zaprojektował później mauzoleum upamiętniające ofiary tej zbrodni). Kazimierz Marczewski wziął udział w powstaniu warszawskim w szeregach AK, po wojnie był jednym z współtwórców Biura Odbudowy Stolicy, zmarł w 1977 r. i został pochowany na cmentarzu powązkowskim.
Po wojnie gmach Obserwatorium popadł w ruinę, ale Uniwersytet Warszawski zarówno symbolicznie, jak i instytucjonalnie powrócił na górę Pop Iwan, za sprawą zaangażowania Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszawskiego we współpracę z Przykarpackim Uniwersytetem Narodowym im. Wasyla Stefanyka w Iwano-Frankiwsku (obecnie Карпатський національний університет імені Василя Стефаника) oraz w proces odbudowy. Obiekt zarządzany w tej chwili przez ukraińską uczelnię został już w znacznym stopniu odtworzony i stał się siedzibą Międzynarodowej Stacji Naukowej Obserwatorium – jednej z flagowych inicjatyw współpracy polsko-ukraińskiej w Karpatach.
Opracował: Mateusz Gniazdowski
Wybór źródeł i literatury:
T. A., Pomnik Wodza na szczycie Czarnohory, „Lot i Obrona Przeciwlotniczo-Gazowa Polski”, 1936, nr 1, s. 12.
W.P., Konkurs na gmach obserwatorium astronomiczno-meteorologiczne im. Marszałka Piłsudskiego, „Architektura i Budownictwo”, 1935, nr 12, s. 388–393.
J. Gadomski, Budowa pierwszego w Polsce wysokogórskiego Obserwatorium im. Marszałka J. Piłsudskiego w Czarnohorze, „Urania” 1938, nr 1.
J. Gadomski, Otwarcie Obserwatorium L.O.P.P. im. Marszałka J. Piłsudskiego na Czarnohorze, „Urania” 1938, nr 4.
R. Gawkowski, Uniwersytecka pamiątka na Popie Iwanie, „Uniwersytet Warszawski” nr 4 (54), październik 2011, s. 42–44.
J.M. Kreiner, Dzieje obserwatorium meteorologiczno-astronomicznego na Popie Iwanie, „Urania”, nr 4/1989, s. 98–108.
J.M. Kreiner, Dzieje Obserwatorium Meteorologiczno-Astronomicznego na Popie Iwanie — post scriptum. „Urania” 1992, nr 2.
J. Włodarczyk, Astronomia,
